ΕΡΕΥΝΑ
“Ἕν μόνον ἀγαθόν εἶναι, τήν ἐπιστήμην, καί ἕν μόνον κακόν, τήν ἀμαθίαν.”
Σωκράτης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ιστορικό πλαίσιο. Κατά τη διάρκεια και λίγο μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και τον Μεγάλο Πόλεμο (στις δεκαετίες 1910-1920), η Ελλάδα βίωσε μια εισροή περισσότερων από 1,5 εκατομμυρίων Ελληνορθόδοξων από τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη, την Καππαδοκία, τον Πόντο, τον Καύκασο, τη Βουλγαρία, τη Ρωσία και άλλα μέρη της διαλυόμενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η απογραφή πληθυσμού του 1928 αποκάλυψε ότι περίπου ένας στους πέντε Έλληνες πολίτες είχε το καθεστώς του πρόσφυγα, ο οποίος έφτασε κυρίως μεταξύ 1920 και 1923. Σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης, οι πρόσφυγες πλειοψηφούσαν. Η ενσωμάτωση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία υπήρξε καθοριστικό και αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του ελληνικού κράτους.
Έρευνα. Μελετάμε τις συνέπειες του κατακλυσμιαίου αυτού γεγονότος για την ελληνική οικονομία και την πολιτεία χρησιμοποιώντας μεγάλα δεδομένα και εργαλεία της οικονομικής επιστήμης. Έχουμε παρουσιάσει το έργο μας σε κορυφαία πανεπιστήμια και ακαδημαϊκά συνέδρια. Επί του παρόντος ενσωματώνουμε τα σχόλια και βελτιώνουμε την οικονομετρική ανάλυση. Εξακολουθούμε επίσης να καθαρίζουμε και να επικαιροποιούμε τα υποκείμενα δεδομένα για να μειώσουμε το σφάλμα μέτρησης και να βελτιώσουμε την ποιότητα της ανάλυσης. Σχεδιάζουμε να δημοσιοποιήσουμε δύο ακαδημαϊκές εργασίες τους επόμενους μήνες.
Μεγάλα δεδομένα. Η εμπειρική μας ανάλυση χρησιμοποιεί δεδομένα που καταγράφουν την προέλευση και εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα.
(i) Η απογραφή πληθυσμού του 1928. Αναφέρει τον αριθμό των προσφύγων και των γηγενών σε κάθενα από τους 11,000 οικισμούς.
(ii) Ονομαστικός κατάλογος αρχηγών οικογενειών προσφύγων που έλαβαν αγροτικό κλήρο. Η βάση δεδομένων καταγράφει την περιοχή όπου η κάθε οικογένεια έλαβε κλήρο μαζί με τον τόπο καταγωγής της.
(iii) Κατάλογος αστών προσφύγων. Παρέχει τα ονοματεπώνυμα των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν σε αστικά κέντρα. Περίπου το 50% του αρχικού καταλόγου είναι ψηφιοποιημένο. Δεν διαθέτουμε τον τόπο προέλευσης για τους αστούς πρόσφυγες, αλλά εργαζόμαστε γι' αυτό.
Επόμενα βήματα. Σχεδιάζουμε τους επόμενους μήνες να δημοσιεύσουμε τις ακόλουθες πληροφορίες:
(i) Χάρτες με τους συνοικισμούς των πόλεων στην Ελλάδα όπου εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες.
(ii) Αυτοματοποιημένη εφαρμογή που θα κατηγοριοποιεί επώνυμα σχετικά με την πιθανότητα να έχουν προσφυγική καταγωγή. Αυτό θα γίνεται με βάση μια μέθοδο μηχανικής μάθησης που εφαρμόσαμε στους εκλογικούς καταλόγους της Αθήνας το 1924.
(iii) Τα επαγγέλματα και οι ασχολίες των προσφύγων και των γηγενών στην Αθήνα στα μέσα του 1920.
(iv) Το περιεχόμενο και τα συναισθήματα για το σύνολο των ελληνικών τραγουδιών τα τελευταία 100 χρόνια (1920-2020) διακρίνοντας με βάση την προσφυγική ή μη καταγωγή του καλλιτέχνη.
ΑΡΘΡΑ
Σύνοψη αποτελεσμάτωνΞεριζωμός και Ανθρώπινο Κεφάλαιο. Uprootedness, Human Capital, and Skill Transferability
Περισσότερο από ένας αιώνας έχει περάσει από τον βίαιο εκτοπισμό 1,2-1,5 εκατομμυρίων Ελληνορθόδοξων από τη Μικρά Ασία, και την άφιξή τους στην Ελλάδα, ένα σημαδιακό γεγονός που μεταμόρφωσε το κοινωνικό, οικονομικό και δημογραφικό τοπίο της χώρας. Σήμερα, περισσότεροι από τρεις στους δέκα Έλληνες αυτοπροσδιορίζονται ως απόγονοι προσφύγων (από την Μικρασία, τον Πόντο, την Καππαδοκία, την Κωνσταντινούπολη, την Ανατολική Θράκη, τον Καύκασο, την Βουλγαρία και την Ουκρανία), ενώ η Μεγάλη Καταστροφή είναι βαθιά ριζωμένη στην ελληνική συνείδηση. Ενώ το αποτύπωμα του συνταρακτικού αυτού γεγονότος είναι άρτια τεκμηριωμένο μέσα από την λογοτεχνία, την τέχνη και την ιστορική ανάλυση, δεν έχει αποτιμηθεί μέχρι σήμερα η βραχυπρόθεσμη, μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη επίπτωση του στην οικονομία και στο ανθρώπινο κεφάλαιο. Πώς διαμόρφωσε ο αναγκαστικός εκτοπισμός την εκπαίδευση των ξεριζωμένων και των απογόνων τους; Επένδυσαν οι πρόσφυγες σε ανθρώπινο κεφάλαιο και δεξιότητες για να ανταποκριθούν στην αβεβαιότητα ή οι εγγενείς δυσκολίες της βίαιης μετατόπισης και της φτώχειας τους εμπόδισαν; Ποιοι παράγοντες βοήθησαν και ποιοι εμπόδισαν την ενσωμάτωσή των προσφύγων στο καινούριο εκπαιδευτικό περιβάλλον;
Για να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, ιχνηλατούμε τις επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο των προσφύγων και των απογόνων τους τα τελευταία 100 χρόνια, αξιοποιώντας λεπτομερή απογραφικά δεδομένα και έναν χάρτη που απεικονίζει για πρώτη φορά τόσο τους τόπους προέλευσης όσο και τους οικισμούς εγκατάστασης των προσφύγων στην Ελληνική επαρχία και τις μεγαλουπόλεις. Η οικονομετρική ανάλυση που συγκρίνει την δυναμική του ανθρώπινου κεφαλαίου για ένα αιώνα μεταξύ εκατοντάδων κοντινών αμιγώς προσφυγικών και αυτοχθόνων οικισμών στην ίδια επαρχία παρέχει ισχυρή υποστήριξη στην υπόθεση του ξεριζωμού (uprootedness hypothesis). Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή οι κοινότητες που αντιμετωπίζουν διακρίσεις και αντίξοες συνθήκες όπως οι πρόσφυγες και οι μειονότητες επενδύουν σε ανθρώπινο κεφάλαιο που δεν μπορούν να τους το απαλλοτριώσουν. Η μελέτη μας που εστιάζεται στους πρόσφυγες που έλαβαν αγροτικό κλήρο, στέγαση και κάποια βοήθεια στην παραγωγή, και καλύπτει το σύνολο της Ελληνικής επαρχίας, αναδεικνύει τρία βασικά αποτελέσματα.
Πρώτον, παρότι το επίπεδο αλφαβητισμού των προσφύγων υστερούσε σε σχέση με αυτό των γηγενών κατά την άφιξή τους, οι πρόσφυγες της ελληνική υπαίθρου ξεπέρασαν κατά τη διάρκεια του 20 ου αιώνα το εκπαιδευτικό επίπεδο των γειτονικών οικισμών, χωριών και κωμοπόλεων. Το 2011 οι Έλληνες από προσφυγικούς οικισμούς είχαν κατά μέσο όρο μισό με ένα χρόνο σχολικής εκπαίδευσης παραπάνω από τους συντοπίτες τους από την ίδια επαρχία. Η διαφορά εμφανίζεται σε όλους του βαθμούς εκπαίδευσης τόσο για τις γυναίκες όσο και τους άνδρες: 5 ποσοστιαίες μονάδες στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, 4 με 5 στο γυμνάσιο και το λύκειο και περίπου 1 με 2 στο πανεπιστήμιο.
Δεύτερον, οι πανεπιστημιακές επιλογές των προσφύγων, των παιδιών και των εγγονών τους διαφέρουν σημαντικά από αυτές μεταξύ των αυτοχθόνων. Οι Έλληνες προσφυγικής καταγωγής προτιμούν πτυχία και επαγγελματικές δεξιότητες που μπορούν να αξιοποιηθούν πέραν των πλαισίων της ελληνικής αγοράς εργασίας, όπως η μηχανολογία και μηχανική, οι βασικές επιστήμες και η ιατρική, ενώ οι γενιές μη προσφυγικής καταγωγής προτιμούν πανεπιστημιακά πεδία με ισχυρό εγχώριο προσανατολισμό όπως η νομική και οι παιδαγωγικές και στρατιωτικές σχολές.
Τρίτον, η ενδελεχής διερεύνηση πρόσθετων μηχανισμών ενσωμάτωσης αποκαλύπτει τον κρίσιμο ρόλο των οικονομικών συνθηκών στον προορισμό εγκατάστασης, σε αντίθεση με τον τα χαρακτηριστικά προέλευσης. Η δίψα των προσφυγικών γενιών για παιδεία είναι ισχυρότερη για αυτούς που εγκαταστάθηκαν σε επαρχίες με αστικό πληθυσμό και προϋπάρχουσα βιομηχανική παραγωγή. Επιπλέον η έρευνα αναδεικνύει τον κρίσιμο ρόλο της γλώσσας στην ενσωμάτωση ακόμα και προσφύγων με παραπλήσια εθνοτικά και πολιτισμικά στοιχεία με τους γηγενείς και ίδια θρησκεία, καθώς τα οφέλη στο ανθρώπινο κεφάλαιο είναι περιορισμένα για του πρόσφυγες από την Καππαδοκία που στην πλειονότητά τους δεν μιλούσαν Ελληνικά.
Η εκτεταμένη, διάχυτη και έντονη τάση των προσφύγων διαγενεακά για παιδεία προσφέρουν μια αχτίδα ελπίδας ότι το τρέχον προσφυγικό κύμα αναγκαστικού εκτοπισμού στην Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή, παρά την τραγωδία του—εάν αντιμετωπιστεί σωστά από τη διεθνή κοινότητα— μπορεί να αποτελέσει ραχοκοκαλιά οικονομικής ανοικοδόμησης για τις πληγείσες κοινότητες.
Συμμετέχουν
ΒΑΣΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Πολιτικός, κοινωνικός και πολιτιστικός αντίκτυπος - Songs, Identity, and Politics
Συλλέγοντας στοιχεία των τελευταίων 100 χρόνων ψηλαφούμε την πολιτική ταυτότητα των προσφυγικών γειτονιών στα ελληνικά αστικά κέντρα καθώς και την καλλιτεχνική τους έκφραση, όπως αποτυπώνεται στα τραγούδια των καλλιτεχνών προσφυγικής καταγωγής. Εφαρμόζουμε τεχνικές μηχανικής μάθησης και εξάγουμε το θέμα και το συναίσθημα του συνόλου των ελληνικών τραγουδιών, διακρίνοντας με βάση την προσφυγική καταγωγή του καλλιτέχνη. Τα προκαταρκτικά μας αποτελέσματα επαληθεύουν αλλά και ποσοτικοποιούν τη συντριπτική υποστήριξη των προσφύγων προς τους Φιλελεύθερους του Βενιζέλου. Ταυτόχρονα, όμως, συγκρίνοντας συνοικισμούς προσφυγικής εγκατάστασης με γειτονιές ντόπιων που ζουν σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων, ανακαλύπτουμε μια αύξηση των ποσοστών υπέρ του κομμουνιστικού κόμματος. Οι πολιτικές συγγένειες προς την Αριστερά διατηρήθηκαν και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1975. Η παρατηρούμενη πολιτική έκφραση κινείται παράλληλα με μια συγκεκριμένη καλλιτεχνική ταυτότητα. Συγκεκριμένα, κατά τη δεκαετία 1920-1940, τα τραγούδια των προσφύγων καλλιτεχνών περιστρέφονται γύρω από τη φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό και την κακοτυχία. Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, παρόλο που οι πρόσφυγες συγκλίνουν οικονομικά με τους γηγενείς, οι καλλιτέχνες που εντοπίζουν την καταγωγή τους στους βίαια μετατοπισμένους της Μικρασιατικής Καταστροφής, συνεχίζουν να δημιουργούν τραγούδια που εξυμνούν την επιμονή, την κοινωνική δικαιοσύνη και την ισότητα αποκαλύπτοντας έναν πιθανό μηχανισμό μετάδοσης της προσφυγικής ταυτότητας διαγενεακά.
